حسین میرزائی؛ (یادداشت)

همه جوامع بشری، از غرب گرفته تا شرق، با شکلی از دین‌ورزی و معنوی‌گرایی مواجه هستند و در بسیاری از این جوامع، دین جزو بنیادی و اساسی از فرهنگ به شمار می‌رود. به طور خلاصه، دین ترکیبی از باورها و کنش‌هاست. مراسم و مناسک نیز بخشی از کنش‌های دینی است که طیف وسیعی از رفتارهای اجتماعـی را شکل می‌دهند. مناسک دینی در هر جامعه‌ای گوناگونی، وسعت، پـویایی، اثرات فـرازمـانی و فرامکانی خاصی دارد.
در بین مناسک دینی در فرهنگ ایران، مراسم دهه اول محرم، بویژه ایام تاسوعا و عاشورا، یکی از باشکوه‌ترین و عظیم‌ترین مناسک است که با گذشت بیش از هزارسال همچنان به شکلی پویا در زندگی اجتماعی-فرهنگی ایرانیان جریان دارد و موجب دگرگونی‌ها و تغییرات بسیاری در کنش‌های فردی و اجتمـاعی شده است. عزاداری به‌عنوان یک مناسک دینی و علنی، اولین بار در دوره آل بویه در ایران شکل می‌گیرد و دسته‌های عزاداری در کوی و برزن به مرثیه‌خوانی می‌پردازند. با برآمدن حکومت سلجوقیان، این مناسک از حالت رسمی خارج و به درون خانه‌ها کشانده می‌شود. این روند برپایی مناسک عاشورایی تا دوره صفویان ادامه می‌یابد و با روی کار آمدن شاه اسماعیل صفوی و رسمی شدن مذهب شیعه، بار دیگر در شهرهای ایران به‌صورت علنی و باشکوه برگزار می‌شود و این مناسک تنوع پیدا می‌کند: مرثیه‌خوانی، مقتل‌خوانی، روضه‌خوانی، زنجیرزنی و… در دوره قاجار شبیه‌خوانی (تعزیه)، برپایی سقاخانه، تیغ‌زنی، سخنوری، مراسم تشت‌گذاری و… نیز رواج می‌یابد و تنوع برگزاری این مناسک افزایش می‌یابد. اما در دوره پهلوی اول، با طرح پروژه مدرن‌سازی ایران، مخالفت با سنت و دین آغاز می‌شود و ورود دسته‌های عزاداری به خیابان‌ها ممنوع و تکیه‌ها و حسینیه‌ها تعطیل می‌شوند و بدین شکل، نوع جدیدی از مناسک عزاداری ایجاد می‌شود که همانا «روضه‌های خانگی» است. پهلوی دوم تلاش زیادی کرد تا بتواند راه پدر را سرسخت‌تر ادامه دهد اما در عمل، ریزش بنیان‌های حکومت او از همین مناسک عاشورا (سال ۱۳۴۲) آغاز شد و آخرین تیر را شاید مراسم عاشورای سال ۱۳۵۷ بر تابوت شاهنشاهی ایران روانه کرد تا اهمیت مناسک محرم بیش از پیش در تاریخ ایران خودنمایی کند.
بدین ترتیب، همان طور که ملاحظه شد، این فراز و فرود مناسک محرم، همیشه باعث ایجاد شیوه‌های نوینی در عزاداری شده است.
امسال، با پیدایش پاندمی کرونا در جهان و ضرورت فاصله‌گذاری اجتماعی، امکان برگزاری مراسم عزاداری به روال سال‌های گذشته وجود نداشت. بنابراین، همانطور که انتظار می‌رفت، شیوه‌های جدیدی برای بزرگداشت عاشورای حسینی ایجاد شد. از برگزاری مراسم در فضاهای باز با رعایت فاصله اجتماعی گرفته تا حسینیه‌های سیار مداحان مشهور، تبدیل هر خانه به حسینیه، برگزاری مراسم‌ سخنرانی و مداحی و شبیه‌خوانی به‌صورت آنلاین در بستر اینترنت، تغییر نذرهای خوراکی به نذرهای فرهنگی و بهداشتی (توزیع ماسک و محلول‌های ضدعفونی) و… همه نشان از پویایی‌های بالقوه این مناسک دارد که می‌تواند همبستگی و وفاق اجتماعی، بازیابی هویت جمعی و ایجاد پیوندهای فرانسلی را بنابر شرایط زمان و مکان رقم بزند. انتظار می‌رود این پویایی‌ها در طول زمان بیش از پیش نمایان گردد و حیات اجتماعی این مناسک را تقویت سازد.